Ziekte van Tay-Sachs
Erg zeldzame stofwisselingsziekte
De ziekte van Tay-Sachs (TSD) is een erg zeldzame erfelijke stofwisselingsziekte. Bij de ziekte van Tay-Sachs is er een tekort van het enzym ß-hexosaminidase A. Hierdoor ontstaat een ophoping van bepaalde vetten, de GM2 gangliosiden, in de hersenen en andere lichaamscellen, wat giftig is.
De ziekte is erg zeldzaam en komt bij 1 op de 320.000 kinderen voor. Dat betekent dat in Nederland bij minder dan 1 kind per jaar deze de ziekte Tay-Sachs gediagnosticeerd wordt.
De ziekte werd voor het eerst beschreven door de oogarts Warren Tay die in 1881 een opmerkelijke rode vlek ontdekte in het midden van het netvlies (macula) en de neuroloog Bernard Sachs die in 1887 beschreef dat er lichaamscelveranderingen waren, met name bij Joden van Oost-Europese afkomst; van de Ashkenazi Joodse gemeenschap.
Lysosomale stapelingsziekte met tekort aan enzym Hexosaminidase A
De ziekte van Tay-Sachs behoort tot de lysosomale stapelingsziekten. Een lysosoom is een klein onderdeel van een cel dat ervoor zorgt dat stoffen afgebroken en opnieuw gebruikt kunnen worden. Enzymen zijn nodig bij dit proces. Bij lysosomale stapelingsziekten is de werking van een enzym in het lysosoom onvoldoende of is het enzym is afwezig. Hierdoor gaan afvalstoffen zich opstapelen en functioneert de cel niet goed met schade in weefsels en organen tot gevolg.
ß-(beta)Hexosaminidase A is het enzym dat bij gezonde mensen de vettige substantie GM2 ganglioside (GM2 ganglionmolecuul) moet afbreken en waar bij mensen met de ziekte van Tay Sachs een tekort aan is of niet meer goed werkt.
Als GM2 ganglioside niet afgebroken kan worden dan hoopt het zich in de lichaamscellen op waardoor deze cellen niet meer goed kunnen werken.
Het is bekend dat er bij mensen die aan de ziekte van Tay-Sachs lijden 100 tot 1000 keer meer GM2 gangliosiden in de hersenen waren dan bij gezonde mensen.
Fout in het erfelijk materiaal
Bij de ziekte van Tay Sachs is er een verandering (mutatie) in het HEXA gen op chromosoom 15 (15q23). HEXA is de afkorting van het enzym Hexosaminidase A.
De ziekte erft autosomaal recessief over. Autosomaal recessief betekent dat beide ouders drager van de ziekte zijn en beiden hebben een foutje of mutatie op het gen (een ziek gen) doorgegeven. Het kind dat van beide ouders een ziek gen erft, heeft daardoor twee zieke genen en wordt ziek.
Autosomaal= zowel jongens als meisjes kunnen de ziekte in gelijke mate erven.
Recessief = de vader of moeder heeft een gezond gen en een ziek gen. Omdat zij een gezond gen hebben zijn zij zelf niet ziek maar zijn zij alleen drager van de ziekte.
Er zijn meer dan honderd foutjes in het gen bekend die de ziekte van Tay-Sachs kunnen veroorzaken.
Uitingsvormen
De verschillende vormen van de ziekte Tay-Sachs hangen samen met de leeftijd waarop de ziekte zich openbaart:
- Type 1. De infantiele vorm begint drie tot zes maanden na de geboorte met een opvallend symptoom dat het kind schrikachtig reageert op geluid.
- Type 2. De subacute of juveniele vorm begint op de vroege kinderleeftijd tussen het tweede en zesde levensjaar.
- Type 3. De chronische vorm begint vanaf tienjarige leeftijd maar kan zich ook nog op volwassen leeftijd openbaren.
Mogelijke klachten Type 1 (de infantiele vorm):
- schrikachtigheid voor geluid
- het kind ontwikkelt zich niet verder
- neurodegeneratie:
- achteruitgang in motoriek. Het kind verleert bijvoorbeeld het omrollen en kunnen zitten. (motorische retardatie)
- in ernst toenemende spierslapte (hypotonie) dat uitmondt in paralyse (verlamming).
- spiertrekkingen (fasciculaties)
- spasticiteit
- ataxie, een coördinatiestoornis die tot uiting komt bij het bewegen
- invaliditeit
- slechter gaan zien dat uitmondt in netvliesblindheid of staar (amaurose)
- epileptische aanvallen
- achteruitgang op geestelijk gebied (bijvoorbeeld verlies van aandacht minder contact kunnen maken met de omgeving tot er geen contact meer mogelijk is).
De meeste kinderen worden niet ouder dan 4 jaar.
Mogelijke klachten Type 2 en Type 3
De klachten van Type 2, de subacute vorm, en van type 3, de chronische vom, beginnen later en hebben een langzamere achteruitgang in de bij Type 1 genoemde klachten. Er zijn daarnaast nog variabele neurologische bevindingen zoals:
- in ernst toenemende stoornis in de spierspanning (dystonie). De spierspanning is vaak te hoog, maar op andere momenten weer normaal.
- minder controle over de spieren, slappe spieren.
- spinocerebellaire degeneratie; de zenuwbanen in de rug en kleine hersenen worden ziek met o.a. coördinatieproblemen (ataxie) en stoornissen in positie- en houdingszin (proprioceptie) tot gevolg. (spinocerebellaire ataxie)
- motorneuronziekte (MND); neurologische aandoening waarbij een progressieve verzwakking van de spieren optreedt.
- problemen met de spraak.
- verlies van intellectuele vaardigheden; wel bij Type 3 en mogelijk bij Type 3.
- gedragsproblemen; wel bij Type 2 en mogelijk bij Type 3.
- bij sommigen, met de volwassen variant, een bipolaire vorm van psychose.
- het ophouden van de werking van de hersenen (decebratie).
Kersrode vlek op het netvlies
In de ogen is een duidelijke heldere kersrode vlek te zien (de "cherry-red spot"). Het zicht van patiënten met de ziekte van Tay Sachs gaat vaak in de loop van de tijd achteruit.
Andere namen voor de ziekte van Tay-Sachs
Hexosaminiadase A deficiëntie
HEX A deficiëntie
GM2 gangliosidose (AB variant)
Tay-Sachs disease
TSD
Hexosaminidase A deficiency
HEX A Deficiency
Patiëntenbelangenorganisatie Stofwisselingsziekten
Patiëntenvereniging stofwisselingsziekten - Tay Sachs
Filmpje over autosomaal overerven
bronnen:
Ziekte van Tay-Sachs. (z.d.). Geraadpleegd van https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?lng=NL
De Ziekte van Tay Sachs. (z.d.). Geraadpleegd van https://www.kinderneurologie.eu/ziektebeelden/stofwisseling/tay%20sachs.php
Desnick, R. J., & Kaback, M. M. (2001). Tay-Sachs Disease (Herz. ed.). San Diego, V.S: Academia Press.
Eyskens, E., Feenstra, L., Meinders, A. E., Vandenbroucke, J. P., & Van Weel, C. (1997). Codex Medicus (10e ed.). Maarssen, Nederland: Elsevier Gezondheidszorg.
Hersenletsel uitleg team | Hersenletsel-uitleg.nl. (2019). van https://www.hersenletsel-uitleg.nl/
Kaback, M., Lim Steele, J., Dabholkar, D., Brown, D., Levy, N., & Zeiger, K. (1993). Tay-Sachs Disease— Carrier Screening, Prenatal Diagnosis, and the Molecular Era. JAMA, 270(19), 2307. https://doi.org/10.1001/jama.1993.03510190063028
Kaback, M. M. (2000). Population-based genetic screening for reproductive counseling: the Tay-Sachs disease model. European Journal of Pediatrics, 159(3), 192–195. https://doi.org/10.1007/pl00014401
Kaback, M. M., & Desnick, R. J. (2011, 11 augustus). Hexosaminidase A Deficiency - GeneReviews® - NCBI Bookshelf. Geraadpleegd van https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1218/
Kuks, J. B. M., Snoek, J. W., Oosterhuis, H. G. J. H., & Fock, J. M. (2003). Klinische neurologie (15e ed.). Houten, Nederland: Bohn Stafleu van Loghum.
Matsuoka, K., Tamura, T., Tsuji, D., Dohzono, Y., Kitakaze, K., Ohno, K., . . . Itoh, K. (2011). Therapeutic Potential of Intracerebroventricular Replacement of Modified Human β-Hexosaminidase B for GM2 Gangliosidosis. Molecular Therapy, 19(6), 1017–1024. https://doi.org/10.1038/mt.2011.27
Neudorfer, O., Pastores, G. M., Zeng, B. J., Gianutsos, J., Zaroff, C. M., & Kolodny, E. H. (2005). Late-onset Tay-Sachs disease: Phenotypic characterization and genotypic correlations in 21 affected patients. Genetics in Medicine, 7(2), 119–123. https://doi.org/10.1097/01.gim.0000154300.84107.75
UMCUTRECHT. (z.d.). Ã-Hexosamidase A activiteit (ziekte van Tay-Sachs). Geraadpleegd van https://www.umcutrecht.nl/nl/Ziekenhuis/Professionals/Diagnostiek-aanvragen/Metabole-Diagnostiek/%C3%9F-Hexosamidase-A-activiteit-(ziekte-van-Tay-Sachs)
Wikipedia contributors. (z.d.). Hexosaminidase - Wikipedia. Geraadpleegd van https://en.wikipedia.org/wiki/Hexosaminidase
Wolters, E. C., & Groenewegen, H. J. (2006). Neurologie: Structuur, Functie En Dysfunctie Van Het Zenuwstelsel (Herz. ed.). Houten, Nederland: Bohn Stafleu van Loghum.
Ziekte van Tay-Sachs | Erfelijkheid.nl. (z.d.). Geraadpleegd van https://www.erfelijkheid.nl/ziektes/ziekte-van-tay-sachs