Cerebrale ALD / adrenoleukodystrofie
De naam van de ziekte legt de symptomen uit
Om de ziekte adrenoleukodystrofie (ALD) toe te lichten moet je beginnen met het ontleden van de naam. Adreno = de bijnieren (adrenes) zijn betrokken. Leuko = wit, dat verwijst naar de witte kleur van myeline, de beschermlaag die om zenuwweefsel in de hersenen zit en de prikkels geleidt. Dystrofie is slecht gevoed.
De witte stof (myeline) in de hersenen is niet goed gevormd of beschadigd geraakt en ook de bijnieren zijn bij het ziekteproces betrokken.
De ziekte ALD stond vroeger bekend onder de naam 'ziekte van Schilder-Addison'. De ziekte is progressief van aard, dat wil zeggen dat de klachten toenemen en iemand er aan kan overlijden. De ziekte is relatief zeldzaam. Adrenoleukodystrofie (ALD) is mede bekender door de verfilmde zoektocht van de ouders van Lorenzo Odone naar een behandeling in de film Lorenzo's Oil.
Demyelinisatie
Adrenoleukodystrofie is een progressieve (in ernst toenemende) stofwisselingsziekte die de myeline in hersenen, ruggenmerg en perifere zenuwen (in de uiteinden van het lichaam) aantast (centrale en perifere demyelinisatie).
Het vermindert de functie van de bijnierschors en bij de man de zaadballen (testikels). Op een MRI-scan zijn wittestofafwijkingen te zien.
Erfelijke aandoening
De letter X voor de naam van de ziekte X-ALD, duidt op de erfelijke oorsprong gelokaliseerd op het X- chromosoom, namelijk Xq28. Het ALD-gen werd ontdekt in 1993. Omdat mannen één X chromosoom en één Y chromosoom hebben en vrouwen twee X chromosomen, kunnen de klachten bij vrouwen milder zijn doordat het andere X chromosoom hen iets beschermt.
Hoeveel kans er is op het krijgen van een ziek kind (jongen/meisje) kan afgelezen worden in deze (externe) afbeelding. Vroeger dacht men dat vrouwen alleen draagster van de ziekte konden zijn, maar bij 4% van de vrouwen die drager zijn komen ook symptomen voor.
Stofwisselingsziekte
X-ALD is een stofwisselingsziekte waarbij stoffen in de cellen in het lichaam minder goed worden verwerkt. Het is een zogenaamde peroxisomale stofwisselingsziekte waarbij de peroxisomen, de onderdelen van een lichaamscel die afvalstoffen afbreken, niet goed werken. Dat geeft schade aan het hersenweefsel en andere organen. In het geval van X-ALD stapelen bepaalde vetzuren, zeer-lange-keten-vetzuren (ZLKV), zich op.
Er wordt nog onderzocht hoe deze zeer-lange-keten-vetzuren de aantasting en het verlies aan myeline kunnen veroorzaken. De zeer-lange-keten-vetzuren worden ook wel very long-chain fatty acids (VLCFA) genoemd.
Verschillende vormen ALD
De namen voor de verschillende vormen ALD hangen samen met de leeftijd waarop de ziekte zich openbaart:
- Childhood cerebrale ALD / childhood-onset ALD (CCALD)
- Klachten beginnen tussen het derde en tiende levensjaar
- Uitgebreide wittestofafwijkingen te zien op een MRI-scan
- Cognitieve stoornissen
- Gedragsstoornissen
- Piramidebaansyndroom
- Meestal gaat de adolescente vorm gepaard met de ziekte van Addison. Daarbij produceert de bijnierschors onvoldoende hormonen met forse gevolgen.
- Adolescente cerebrale ALD (AdolCALD)
- Klachten komen overeen met die van CCALD.
- Klachten treden op tussen het tiende en eenentwintigste levensjaar.
- Klachten beginnen sluipend.
- Klachten beginnen vaak met:
- Gedragsstoornissen
- Cognitieve stoornissen, verminderde schoolprestaties
- Problemen met het zien
- Slechter horen tot doofheid
- Epilepsie
- Verzwakking van alle vier de ledematen (tetraparese)
- Spasticiteit.
- Zeldzaam: polyneuropathie. Een polyneuropathie is een aandoening waarbij zenuwen op meerdere plekken in het lichaam zijn aangedaan met pijn, doof gevoel, prikkelingen of tintelingen.
- Uitgebreide wittestofafwijkingen te zien op een MRI-scan.
- Piramidebaansyndroom
- Meestal gaat de adolescente vorm gepaard met de ziekte van Addison. Daarbij produceert de bijnierschors onvoldoende hormonen met forse gevolgen.
- Adulte cerebrale ALD (ACALD)
- Klachten treden op na het eenentwintigste levensjaar op.
- Klachten beginnen sluipend en beginnen vaak met:
- Gedragsveranderingen,
- Cognitieve stoornissen, verminderde schoolprestaties
- Problemen met het zien
- Slechter horen tot doofheid
- Epilepsie
- Verzwakking van alle vier de ledematen (tetraparese)
- Spasticiteit
- Meestal gaat de adulte ALD vorm gepaard met de ziekte van Addison. Daarbij produceert de bijnierschors onvoldoende hormonen met forse gevolgen.
- Uitgebreide wittestofafwijkingen te zien op een MRI-scan.
- Piramidebaansyndroom.
- Kan gepaard gaan met dementie.
- Kan gepaard gaan met psychiatrische ziektebeelden.
- Mogelijk: polyneuropathie. Een polyneuropathie is een aandoening waarbij zenuwen op meerdere plekken in het lichaam zijn aangedaan met pijn, doof gevoel, prikkelingen of tintelingen.
Niet cerebrale ALD vormen
- Adrenomyeloneuropathie (AMN) waarbij de hersenen niet zijn aangedaan. AMN gaat vaak gepaard met de ziekte van Addison en verstoorde functie van de geslachtsklieren (gonadale dysfunctie). Waller-degeneratie van de piramidebaan komt voor. Langzame progressie. Afwezigheid van gedragsveranderingen en cognitieve stoornissen. Piramidebaansyndroom.
- Addison-only waarbij de hersenen niet zijn aangedaan. De frequentie dat deze ziekte voorkomt neemt af met het ouder worden. Het komt vanaf het tweede levensjaar voor. Geen piramidebaansyndroom. De ziekte van Addison treedt bij deze vorm altijd op.
- Asymptomatische of presymptomatische X-ALD. De ziekte is aangetoond in het erfelijk materiaal, bloed of gekweekte huidcellen maar de symptomen ontbreken. Er bestaat wel een kans dat er verschijnselen gaan ontstaan.
Mogelijke klachten
De klachten zijn zeer variabel, ook binnen families met deze aandoening. Alle kenmerken tezamen komen bij 30% tot 50% van de jongens voor.
- achteruitgang van neurologische functies
- stuipen (convulsies)
- soms epilepsie als eerste symptoom
- verstoord evenwicht
- ongecoördineerde bewegingen van ledematen en romp (ataxie)
- achteruitgang van het gehoor en zicht
- concentratiestoornissen
- veranderd, verstoord gedrag
- piramidebaansyndroom
- ziekte van Addison (bij 75% van de getroffenen) waarbij de bijnierschors onvoldoende hormonen produceert waardoor:
- een tekort aan cortisol, een stresshormoon dat een rol speelt bij lichamelijke en geestelijke inspanning, normale botaanmaak- en botafbraakprocessen (botmetabolisme), regelt dag- en nacht ritme, remt ontstekingen, verhoogt de bloedsuiker en bloeddruk in stressvolle situaties. Een gebrek aan cortisol kan levensgevaarlijk zijn en wordt een Addisoncrisis genoemd.
- een tekort aan aldosteron dat een rol speelt bij de vochthuishouding middels de handhaving van water-, natrium- en kaliumbalans en bij het handhaven van de bloeddruk.
- niet responsief waaksyndroom / vegetatieve toestand
Op de tabel (zie link) staan de klachten per ALD-vorm genoteerd.
Relevante info:
In het Engelstalig gebied wordt X-ALD 'Adrenoleukodystrophy', 'X-linked adrenoleukodystrophy' of 'Addison disease and cerebral sclerosis' genoemd.
Op de website van de 'Internisten voor Volwassenen met een Erfelijke Stofwisselingziekte' (INVEST) staat achtergrondinformatie en worden expertisecentra en noodprotocollen vermeld: https://investof.nl/home/
In de volgende ziekenhuizen zijn speciale expertisecentra: Radboud MC Nijmegen, VUMC Amsterdam, UMC Utrecht, Erasmus MC Rotterdam.
De website voor zeldzame ziekten Orphanet besteedt aandacht aan ALD.
Meer informatie over Peroxisomale Biogenese Defecten:
bronnen:
X-linked adrenoleukodystrophy. (z.d.). Geraadpleegd van https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/Disease_Search.php?lng=EN
[tabel] [Tabel]. (z.d.). Geraadpleegd van https://www.ntvg.nl/sites/default/files/migrated/2008108050001t.jpg
Eyskens, E., Feenstra, L., Meinders, A. E., Vandenbroucke, J. P., & Van Weel, C. (1997). Codex Medicus (10e ed.). Maarssen, Nederland: Elsevier Gezondheidszorg.
Facts on ALD - Adrenoleukodystrophy.info. (z.d.). Geraadpleegd van https://adrenoleukodystrophy.info/clinical-diagnosis/facts-on-ald
Hersenletsel uitleg team | Hersenletsel-uitleg.nl. (2019). Van https://www.hersenletsel-uitleg.nl/
Kuks, J. B. M., Snoek, J. W., Oosterhuis, H. G. J. H., & Fock, J. M. (2003). Klinische neurologie (15e ed.). Houten, Nederland: Bohn Stafleu van Loghum.
Laureti, S., Casucci, G., Santeusanio, F., Angeletti, G., Aubourg, P., & Brunetti, P. (1996). X-linked adrenoleukodystrophy is a frequent cause of idiopathic Addison's disease in young adult male patients.. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 81(2), 470–474. https://doi.org/10.1210/jcem.81.2.8636252
Lorenzo’s Oil (1992) recensie. (z.d.). Geraadpleegd van https://cinemagazine.nl/lorenzos-oil-1992-recensie/
Løvås, K., & Husebye, E. S. (2005). Addison's disease. The Lancet, 365(9476), 2058–2061. https://doi.org/10.1016/s0140-6736(05)66700-1
Moser, H. W., Moser, A. B., Frayer, K. K., Chen, W., Schulman, J. D., O'Neill, B. P., & Kishimoto, Y. (1981). Adrenoleukodystrophy: Increased plasma content of saturated very long chain fatty acids. Neurology, 31(10), 1241–1249. https://doi.org/10.1212/wnl.31.10.1241
Moser, H. W., Raymond, G. V., Lu, S., Muenz, L. R., Moser, A. B., Xu, J., . . . Odone, A. (2005). Follow-up of 89 Asymptomatic Patients With Adrenoleukodystrophy Treated With Lorenzo’s Oil. Archives of Neurology, 62(7), 1073–1080. https://doi.org/10.1001/archneur.62.7.1073
Raymond, G. V., Moser, A., & Fratemi, A. (1999). X-Linked Adrenoleukodystrophy - GeneReviews® - NCBI Bookshelf. Geraadpleegd van https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1315/
Van Geel, B. M., Assies, J., Weverling, G. J., & Barth, P. G. (1994). Predominance of the adrenomyeloneuropathy phenotype of X-linked adrenoleukodystrophy in The Netherlands: a survey of 30 kindreds. Neurology, 44(12), 2343–2346.